26 stycznia 2023 roku przejdzie do historii Zakliczyna jako kulminacyjna data przywrócenia pamięci o tragicznych losach żydowskiej społeczności miasta. W tym dniu, w przededniu Międzynarodowego Dnia Pamięci o Ofiarach Holokaustu, odbyła się uroczystość ku czci ofiar niemieckich zbrodni – Żydów i Polaków żydowskiego pochodzenia z Zakliczyna i okolic.
Na program uroczystości złożyły się;
- Odsłonięcie Pomnika Pamięci Ofiar Getta w Zakliczynie przy ul. Piłsudskiego
- Sesja popularno – naukowa w Sali im. S. Jordana w zakliczyńskim ratuszu
- Spotkanie Organizatorów i Gości uroczystości, wraz z poczęstunkiem, w ZSP im. J. Piłsudskiego w Zakliczynie
Przed pomnikiem wartę zaciągnęli uczniowie Technikum Zespołu Szkół Ponadpodstawowych z Zakliczyna Filip Rzepecki i Krystian Ziółkowski oraz poczty sztandarowe uczniów Liceum Ogólnokształcącego i Technikum Zespołu Szkół Ponadpodstawowych z Zakliczyna w składzie: Ania Wieloszyńska – dowódca pocztów, Oliwia Mikołajczyk, Marcel Budzyński, Adrian Makówka, Konrad Gierałt, Justynka Jankoś i Natalia Stanuszek. Opiekunka pocztu i warty jest Pani Maria Soska. Poczet sztandarowy Szkoły Podstawowej im. Lanckorońskich w Zakliczynie wystąpił na uroczystości w składzie: Wioletta Barczyk, Amelia Damian, Olga Mytnik, Kamila Budzyn, Krzysztof Krakowski i Mikołaj Ramian. Opiekunka pocztu jest Pani Katarzyna Pach.
Nieco po godzinie 10 – tej na ul. Piłsudskiego rozpoczęła się uroczystość odsłonięcia Pomnika Pamięci Ofiar Getta w Zakliczynie, na którą przybyli goście i mieszkańcy Gminy Zakliczyn. Gospodarz Miasta i Gminy Zakliczyn – burmistrz Dawid Chrobak przywitał Wojciecha Kolarskiego - sekretarza Stanu w Kancelarii Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Andrzeja Dudy, Annę Grygiel-Huryn - Przewodniczącą Oddziału w Krakowie Stowarzyszenia Dzieci Holocaustu wraz z mężem Tadeuszem i córka Tamarą Reichel. Pani Anna Grygiel-Huryn urodziła się w getcie w Zakliczynie w 1942 roku i zainicjowała powstanie upamiętnienia. Burmistrz powitał współorganizatorów uroczystości z Instytutu Pamięci Narodowej; dra Mateusza Szpytmę - Zastępcę Prezesa IPN, Cecylię Radoń - Zastępcę Dyrektora Oddziału IPN w Krakowie, dra Macieja Korkucia - Naczelnika Oddziałowego Biura Upamiętniania Walk i Męczeństwa IPN w Krakowie, dra Romana Gieronia z Oddziałowego Biura Badań Historycznych Instytutu Pamięci Narodowej w Krakowie, a następnie zaproszonych gości; dyrektor Biura Poselskiego Anny Pieczarki – Ewę Kubisztal, rabina Rafaela Popaka, ks. dziekana Pawła Mikulskiego, o. gwardiana Ariela Krzywdę OFM, wiceprzewodniczącą Rady Powiatu Tarnowskiego Irenę Kusion i radnego powiatowego Józefa Gwiżdża – dyrektora SP im. Lanckorońskich w Zakliczynie, Martę Herduś – Burmistrza Żabna, Andrzeja Adamka - wójta Gminy Bełżec wraz z Grażyną Komadowską - przewodniczącą Rady Gminy Bełżec, Leszka Zegzdę - radnego Rady Miasta Nowego Sącza, Piotra Olszówkę z Fundacji Wspólnoty Więzi Lokalnych z Tarnowa, obecnych na uroczystości radnych Rady Miejskiej w Zakliczynie: Stanisława Nadolnika, Henryka Lasotę, Renatę Dyngosz, Janusza Flakowicza, Magdalenę Oleksik, Marka Sobóla, Kazimierza Kormana – Honorowego Obywatela Gminy Zakliczyn, byłego burmistrza, Dawida Drukałę – Zastępcę Burmistrza Miasta i Gminy Zakliczyn, Janusza Krzyżaka – Sekretarza Gminy Zakliczyn, Artura Franczaka z Sądeckiej Biblioteki Publicznej im. J. Szujskiego w Nowym Sączu, Józefa Popielę z Fundacji Rodziny Popielów „Centrum”, Marka Ptaka – Komendanta Komisariatu Policji w Wojniczu, Adama Bartosza z Muzeum Okręgowego w Tarnowie, dyrektorów jednostek organizacyjnych Powiatu Tarnowskiego oraz Gminy Zakliczyn; Krzysztofa Małka - dyrektora Zespołu Szkół Ponadpodstawowych w Zakliczynie i Danutę Skalską-Cygan, Zastępcę Dyrektora ZSP w Zakliczynie, Kazimierza Dudzika – dyrektora Zakliczyńskiego Centrum Kultury i Monikę Kulak – wicedyrektor ZCK, Romanę Nosek – dyrektor GBP im. o. Jana Góry w Zakliczynie oraz reprezentantów organizacji żydowskich działających w Małopolsce m.in.: krakowskiego Centrum Społeczności Żydowskiej i Fundacji Nomina Rose.
- Spotykamy się w symbolicznym miejscu, bo na terenie ówczesnego getta, w pobliżu wejścia do getta od strony rynku./.../.
Tragiczne wydarzenia z Zakliczyna nakazują nam zadać sobie pytanie dlaczego do nich doszło. Dlaczego tak się stało, że niemieccy okupanci działali metodycznie, przemysłowo dążąc do unicestwienia całego narodu i zagrabienia każdej, najdrobniejszej cząstki jego dóbr. Bo opętani byli nienawiścią do drugiego człowieka. Dzisiaj w Zakliczynie upamiętniamy ofiary tutejszego getta. Pamięć o Zagładzie Żydów trwa i jest przestrogą dla każdej kolejnej generacji. Ostrzega nas przed tym, do czego prowadzi totalitarna władza, oparta na imperialnej ideologii i rasistowskiej pogardzie dla innych narodów. Mimo że wiele ofiar Zagłady nie ma nawet własnych grobów, pamięć o nich trwa przekazywana przez ludzi, miejsca upamiętnienia i instytucje. W obliczu agresji rosyjskiej na Ukrainie warto przypomnieć wypowiedź historyka i dziennikarza Mariana Turskiego z 27 stycznia 2020 roku, zawierającej przestrogę, że "jeżeli będziecie obojętni, to nawet się nie obejrzycie, a na was i na waszych potomków jakieś Auschwitz spadnie z nieba". Niech pełna prawda o Holocauście, strzeżona przed zafałszowaniem i manipulacją pozostanie wstrząsającą sumieniami przestrogą przed lekceważeniem szowinizmu i imperializmu w jakiejkolwiek ich postaci.
/.../ Jest z nami Pani Anna Grygiel-Huryn, która urodziła się w getcie w Zakliczynie w 1942 roku. Przeżyła wojnę dzięki pomocy polskiej rodziny Franciszka i Marii Jaroszów. Rodzina Jaroszów z narażeniem życia ukrywali oni przed Niemcami w sumie kilkanaście osób pochodzenia żydowskiego. Natomiast 
pozostała część jej bliskich z rodzin Riegielhauptów i Kempińskich znalazła się wśród wywiezionych przez Niemców do KL Belzec i tam zamordowanych – powiedział na wstępie uroczystości burmistrz Dawid Chrobak.
- Wielka historia Polski rozgrywa się w takich miejscach jak to, jak Zakliczyn, w takich lokalnych wspólnotach. Tak właśnie podczas wizyt, które są poświęcone wydarzeniom historycznym podkreśla prezydent RP Andrzej Duda – mówił podczas wystąpienia minister Wojciech Kolarski.
Oficjalnych wystąpień było jeszcze kilka, m.in. prezesa dra Mateusza Szpytmy, odczytany list od poseł na Sejm Anny Pieczarki, ale szczególne wrażenie na obecnych sprawiły dwa; bardzo osobiste i emocjonalne wystąpienie pani Anny Grygiel-Huryn oraz wystąpienie wójta Bełżca Andrzeja Adamka, który opowiedział, jaki nieludzki los zgotowali Niemcy Żydom przywiezionym do KL Belzec. Uzupełnieniem tych wystąpień były obszerne fragmenty relacji z zagłady zakliczyńskiego getta w oczach świadków wydarzeń, które przytoczyła wicedyrektor Danuta Skalska – Cygan. Odsłonięcia Pomnika Pamięci Ofiar Getta dokonali; Anna Grygiel – Huryn, minister Wojciech Kolarski, wiceprezes IPN dr Mateusz Szpytma, burmistrz Dawid Chrobak i wójt Andrzej Adamek.
Po odsłonięciu Pomnika z głośnika wybrzmiał fragment melodii „Pieśń z Getta” autorstwa Alexandra Olshanetsky’ego - urodzonego w Odessie w rodzinie litewskich Żydów, który jako nastolatek został członkiem orkiestry Teatru Opery i Baletu w Odessie, potem był m.in. dyrygentem chóru, by w 1922 wyemigrować do Stanów Zjednoczonych. Tam właśnie w 1932 roku skomponował „Pieśń z Getta”, która opiewała mołdawskie miasteczko Bielce. Utwór stał się bardzo szybko popularny nie tylko w USA, ale w innych krajach świata, w tym w Polsce gdzie doczekał się polskiej wersji z tekstem pod tytułem „Miasteczko Bełz”, a podczas II wojny światowej Andrzej Włast w warszawskim getcie napisał najsmutniejszą piosenkę „Warszawo ma”. Podczas zakliczyńskiej uroczystości wysłuchaliśmy melodii wykonanej przez skrzypaczki Justynę Ramian i Łucję Obrzut – uczennice ZSP w Zakliczynie, a nagrany w studio Bogusława Wróbla.
Po tym nastąpiła ekumeniczna modlitwa w intencji pomordowanych, która poprowadzili; rabin Rafael Popak i ks. dziekan Paweł Mikulski.
Ostatnim elementem uroczystości odsłonięcia Pomnika Pamięci Ofiar Getta było złożenie wiązanek kwiatów i zapalenie zniczy u stóp Pomnika. Wiązanki składali i zapalili znicze; Organizatorzy uroczystości, zaproszeni goście; reprezentanci Prezydenta RP, samorządów, parlamentu, organizacji, społecznych, a także delegacje szkół zakliczyńskich.
Na Pomniku jest tablica zapisana tekstem w językach; polskim, hebrajskim i angielskim, gdzie przechodzień może przeczytać:
Zagłada Żydów z getta Zakliczynie
W lipcu 1942 roku niemieckie władze okupacyjne uczyniły Zakliczyn miejscem przymusowej koncentracji ludności żydowskiej z różnych miejscowości. Do miasta przywieziono osoby z Wojnicza, Czchowa, Ciężkowic, Iwkowej, Uszwi, Pleśnej, Gromnika, Radłowa, Szczurowej, Gumnisk i Wietrzychowic.
W utworzonym w ten sposób getcie Niemcy stłoczyli około 2 tys. osób. Warunki mieszkaniowe były „bardzo ciężkie, po 20 osób mieszkało w jednym pokoju, w lecie ludzie spali na wolnym polu” (relacja Dawida Mikołajewicza).
Likwidacja getta w Zakliczynie była częścią tzw. Aktion „Reinhardt”, w czasie której Niemcy zamordowali w Generalnym Gubernatorstwie co najmniej 1,5 miliona osób – Żydów i Polaków żydowskiego pochodzenia. Niemcy zlikwidowali getto w Zakliczynie we wrześniu 1942 roku. Większość mieszkańców wywieźli w bydlęcych wagonach do obozu zagłady w Bełżcu i tam wymordowali. Tylko nieliczni Żydzi zdołali uciec i ukryć się przed Niemcami.
Część ofiar zamordowali w Zakliczynie, w pobliżu synagogi, później rozebranej przez Niemców (przy ulicy Żabiej, obecnie – Piłsudskiego), gdzie dokonywano rozstrzeliwań. Ich ciała zostały pochowane w zbiorowej mogile w miejscu egzekucji (w 1947 roku zwłoki ekshumowano i przeniesiono na cmentarz żydowski w Brzesku). Grupę kilkunastu osób Niemcy wywieźli do Brzeska i tam rozstrzelali na miejscowym cmentarzu.
Władze niemieckie wybrały też grupę kilkudziesięciu osób, którym nakazały porządkowanie i przeszukiwanie obszaru getta w celu zgromadzenia majątku pomordowanych, który uznawały w całości za własność Rzeszy Niemieckiej. Po wypełnieniu narzuconych zadań, również ta grupa została przez Niemców zamordowana – w grudniu 1942 roku.
Jednym z inicjatorów powstania upamiętnienia była Anna Grygiel-Huryn, która urodziła się w getcie w Zakliczynie w 1942 roku. Przeżyła wojnę dzięki pomocy polskiej rodziny Franciszka i Marii Jaroszów (z narażeniem życia ukrywali oni przed Niemcami w sumie kilkanaście osób pochodzenia żydowskiego). Natomiast pozostała część jej bliskich z rodzin Riegielhauptów i Kempińskich znalazła się wśród wywiezionych przez Niemców do KL Belzec i tam zamordowanych.
Po odsłonięciu Pomnika uczestnicy uroczystości udali się do ratusza, gdzie w Sali im. S. Jordana mogli ogrzać się ciepłą herbatą i kawą, a następnie wysłuchać wykładu doktora Romana Gieronia z krakowskiego oddziału IPN, który mówił o Akcji „Reinhardt” ze szczególnym uwzględnieniem realizacji tej akcji przez Niemców w dystrykcie krakowskim. Warto w tym miejscu nadmienić, że w siedzibie Zakliczyńskiego Centrum Kultury można zobaczyć wystawę poświęconą Akcji „Reinhardt”, którą możemy eksponować dzięki Instytutowi Pamięci Narodowej. Drugim prelegentem był Adam Bartosz – były dyrektor Muzeum Okręgowego w Tarnowie, autor wielu opracowań o tematyce żydowskiej, m.in. takich jak m.in.: Tarnowskie judaica, Żydowskim szlakiem po Tarnowie, Galicyjskim szlakiem chasydów sądecko-bobowskich. Adam Bartosz mówił o Żydach i Polakach począwszy od relacji pomiędzy tymi narodami w okresie I Rzeczypospolitej, okresie zaborów i budzenia się świadomości narodowej, aż po kres istnienia II Rzeczypospolitej.
Konferencja popularno – naukowa w Sali im. S. Jordana była istotnym elementem edukacyjnym oraz dopełnieniem starannie przygotowanej i zrealizowanej uroczystości. O tym bardzo pochlebnie i ciepło mówili goście wydarzenia, Pani Anna Grygiel – Huryn z mężem Tadeuszem i córką Tamarą podczas spotkania w siedzibie Zespołu Szkół Ponadpodstawowych w Zakliczynie, które wieńczyło program uroczystości.
Na koniec podążając za tymi opiniami należy złożyć podziękowania i gratulacje w kierunku tych, którzy pracowali nad organizacją tego historycznego wydarzenia; inicjatorce budowy Pomnika Pani Annie Grygiel – Huryn, burmistrzowi Dawidowi Chrobakowi i sekretarzowi Gminy Januszowi Krzyżakowi oraz wspomagających ich pracowników Urzędu Miejskiego w Zakliczynie, całemu zespołowi pracowniczemu Zakliczyńskiego Centrum Kultury; wicedyrektor Monice Kulak, Halinie Machel, Stanisławowi Kusiakowi, głównej księgowej Edycie Ramian, kapelmistrzowi SOD "Filipowice" Rafałowi Bilowi, Magdalenie Tobiasz, Katarzynie Nosek i Elżbiecie Mliczek, Dyrekcji, nauczycielom, uczniom i pracownikom Zespołu Szkół Ponadpodstawowych w Zakliczynie z dyrektorem Krzysztofem Małkiem i wicedyrektor Danutą Skalską - Cygan , pracownikom Zakładu Usług Komunalnych i wszystkim pozostałym zaangażowanym w realizację wydarzenia. Pragnę na finał podziękować Pani Annie Grygiel - Huryn i Jej rodzinie, prezesowi IPN dr Mateuszowi Szpytmie, prezesowi Piotrowi Olszówce i innym gościom, za wyrażone słowa uznania wobec mojej osoby, w kontekście prowadzenia obu części uroczystości.
Tekst: Kazimierz Dudzik, foto: Stanisław Kusiak
